12b. Tan Tjoen Lee

Inleiding

Tan Tjoen Lee is de vader van mijn moeder Desiree Hoeij Nio Kan-Tan.
Tan Tjoen Lee werd geboren op 29-01-1875 te Buitenzorg en stierf te Batavia op 12-12-1934.
Zijn ouders zijn Tan Goan Piauw 1835-1889 en Thung Leng Nio 1839-1928 (zie verhaal Tan Goan Piauw en Thung Leng Nio op deze site).

Op 11 juni 1899 is er in het Staatsblad van Nederlandsch Indië een afkondiging dat Tan Tjoen Lee is gelijkgesteld aan Europeanen. Hij staat er als enige vermeld op dat moment en meteen wellicht ook één der eersten. Later worden meestal een aantal mensen tegelijk opgesomd in zo’n afkondiging.

Tan Tjoen Lee trouwt met Han Tek Nio op  2-1-1901 in Bekasi.

Omdat ik deze grootvader niet levend heb meegmaakt, zijn de weergegeven verhalen hier van horen zeggen, resultaten van zoekakties in archieven en interpretaties van nagelaten foto’s die helaas meestal zonder tekst waren. Het samenvoegen van verschillende puzzelstukjes uit verscheidene bronnen leverde uiteindelijk logische verhalen over een bepaald onderwerp.

Tan Tjoen Lee als student

De vader van Tjoen Lee, Tan Goan Piauw had een vooruitstrevend blik en liet alle zonen van Thung Leng Nio studeren. Zo studeerde de oudste zoon Tjoen Liang (T.L Tan sr.) aan de TH Delft en was daarmee de eerste Peranakan ofwel Chinees Indische afstudeerder van de TH Delft (zie Verhaal no.24 Tan Toen Liang op deze site)

Tan Tjoen Lee en zijn broer Tan Tjoen Keng komen vanaf 1-2-1888 bij Hr. Veenstra in Batavia wonen (of meneer’s zuster). Het idee is dat als hij thuis in Buitenzorg is, hij dan meer Maleis gaat spreken en dat is slecht voor zijn Nederlands

Tan Tjoen Keng, zijn broer die ook bij Hr. Veenstra studeert, schrijft aan zijn vader Tan Goan Piauw met de vraag om meer zakgeld en laat zien dat hij erg zijn best doet door zijn maandrapport op te sturen.

Ze krijgen diverse vakken o.a. Engels, Frans, aardrijkskunde en tekenen. In mei 1888 wordt gemeld dat ‘’Tan Tjoen Lee nog even naar school moet want

hij zakte voor zijn examen. Nu hij gezakt is heeft hij minder lust zijn vakantie op het land door te brengen. Hij is echter minder zenuwachtig en stottert minder dan voorheen.’’

Tan Goan Piauw schrijft op 9 augustus 1889 een brief aan beide zonen:

Vertaling: Jullie brief van de 5e dezer heeft papa reeds ontvangen. Over de zaak van feesten heeft papa reeds een brief gestuurd aan meneer Veenstra om hulp te vragen. Verder laat papa jullie eraan denken Keng en Lee dat beide broers altijd moeten regelen dat ze elke dag leren en niet spijbelen. Papa maakt het goed hier en hoopt dat Keng en Lee het ook goed maken daar. (Bondjol is een een landgoed dat Tan Goan Piauw huurt om landbouwproducten te verbouwen)

Tan Goan Piauw overlijdt daarna in 1889.

Tan Tjoen Lee gaat studeren in Nederland. Dat wordt een speurtocht. Tan Tjoen Lee was een hartstochtelijk fotograaf en van hem zijn foto’s bewaard gebleven, o.a. een foto met op de achterkant de vermelding van Tan Tjoen Lee amateur fotograaf Haarlem en een keer zijn adres: Molenpad 2 in Haarlem.

In het adresboek voor Haarlem 1898 staat op Molenpad 2: Jhr. J.J. Sandberg, gepensioneerd majoor O.I. Leger. In 1900 is dat adres veranderd in Koninginneweg 2 op verzoek van de bewoners omdat de naam Molenpad hen ‘’onaangenaam ‘’klonk.

Dit huis bestaat nog:

Ook schrijft hij vanuit Nederland een niet gedateerde brief naar zijn moeder vergezeld van een foto waar hij op staat met een gezin dat met tennisrackets in een veld staat. Hij schrijft in die brief dat hij samenwoont met deze familie Sandberg en dat ze daar op een veld voor balspelen zijn

Vertaling

Sinjo satoe njang sama 2 tinggal sama saya en itoe nonna ketjil , intjoenja njonja en toewan Sandberg.
Deze jongen die woont samen met mij en dat kleine meisje en mevrouw en meneer Sandberg.

Na de foto volgt:

Saya harap emboe kalau lijst ini saya poenja poekoempoelan maen bola.
Ik hoop dat mama deze lijst van de club voor balspelen ....

Itoe aben ada setenga djam djaoe darie saya poenja roema en dekat wijk locasi Haarlem.
Deze plek is een half uur van mijn woning en dichtbij de wijk Haarlem.

Saya harap emboe djangan doroek inie sebab saya soeda tempet sama kouw portret.
Ik hoop dat mama zich geen zorgen maakt omdat ik al een plek heb samen met kouw om foto’s te maken.

Saya ada bikin banjak portret tapi saya harap lekas kirim portret logie.
Ik heb dus veel foto’s gemaakt en ik hoop dat ik al die portretten kan opsturen.

Dari hal piso njang sie Tjit minta pada saya saya belon lijst piso bagoes di sini. Sebab saja soeda ada belie doema pisos emoena tida goena satoe apa, betoel bagoes roepanja tapie djelek wadjanja.
Over de zaak van messen die Tjit (Tan Tjit Nio) aan mij gevraagd heeft, heb ik nog geen lijst van mooie messen gevonden. Maar ik heb al iets gekocht, maar nog niet alle. Wat is het nut van al deze messen, mooie vorm maar lelijk uitziend.

Saya harap nanti djika saya pergie die Duitschland atawa Londen. Djika saya ketemoe piso bagoes saya nanti kirim pada dianja.
Ik hoop dat als ik binnenkort in Duitsland of Londen ben, ik een mooi mes kan vinden, dat ik kan opsturen naar haar.

Sama saya ampoenja sekola tida koerang satoe apa en saija djoega tida koerang satoe apa.
Op mijn school ontbreekt niets en ook zelf heb ik niets te kort.

Saija harap Ade djoega soeda segar kembalie en emboe tida koerang satoe apa.
Ik hoop dat Adik (zusje) weer beter is en mama niets te kort komt.

Nu emboe ampat laten logie en saija logie die Bogor, begitoe pengharapan logies.
Nu mama vier ... logies die in Bogor komen, zo hoop ik het.

Emboe djangan ketjil atie saija harap sadja semoewa tida koerang apa2 .
Mama wees niet bang of terughoudend? Ik hoop dat je niets te kort komt.

Saija ada kirim satoe soerat boeat Enko pada Inie en saija harap Entjik jangan goesa padi saija tapie saija tida sekali ada apa2 boewat toelis.
Ik heb tegelijk een brief gestuurd voor Enko en ik hoop dat Entjik niet boos is op mij maar ik weet niets meer om te schrijven.

Banja taboe en hormat emboe kepada Entjek Enbie en lain lain familie. Tan Tjoen Lee.
Veel groeten en achting mama en Entjek Enbie (Han Khing Bie) en andere familie

Waarom zou Tan Tjoen Lee zich in Haarlem bevinden? Welke studie zou hij daar kunnen doen? Er is een militaire school, maar ook een HBS voor de handel en nijverheid. We gaan zoeken bij het NHA (Noord Hollands Archief in Haarlem) bij de archieven van de voorlopers van de Spaarne scholengemeenschap. Daar komen we Tan Tjoen Lee tegen in de lijst van toelatingsexamens in september 1893.

Dan volgen nog meer gegevens: hij wordt toegelaten voor de 3e klas van de HBS voor Handel en Nijverheid voor enkele vakken. Het toeval wil, dat deze HBS in deze vorm in 1894 ophoudt te bestaan en wordt samengevoegd met de bestaande 3jr en 5jr HBS o.l.v. Dr. Brongersma. Hij gaat daarna naar de 5jr HBS en wel de 2e klas HBS A en 3e klas. Hiervan zijn rapporten terug te vinden.

Ook de registratie van zijn voogd Dr. Brongersma met als adres Jacobijnenstraat 26 wordt daar genoemd. Hij is ondergebracht bij de directeur van de HBS in Haarlem in de Jacobijnenstraat 26, later in de Kinderhoutvest 1.

De 2e klas werd in 1894-1895 bezocht, de 3e klas in 1895-1896. Hij werd bevorderd naar de volgende klas. De vakken die hij volgt zijn: van wiskunde: meetkunde, stelkunde, rekenen, natuurkunde, nat. historie, aardrijkskunde, geschiedenis, Nederlands, Frans, Engels, Hoogduits, handtekenen, lijntekenen en gymnastiek.

Zijn adres in de 3e klas is nog bij Dr. Brongersma in de Kinderhoutvest 1. Als hij zijn brief naar huis schrijft, lijkt het erop dat hij inmiddels bij de fam. Sandberg zijn intrek heeft genomen op het Molenpad 2.

Waarschijnlijk heeft hij dus vanaf september 1893 (3e klas HBS voor Handel en Nijverheid), daarna klas 2 en 3 van 5jr HBS A (1894-5-6) mogelijk zelfs 4e klas en of 5e klas 1896-98 in Haarlem gestudeerd.

We vonden aanvankelijk bij de eindexamens geen vermelding van Tan Tjoen Lee, en ook geen rapporten van 4e en 5e klas, zelfs na herhaald zoeken. Echter de archieven van die tijd waren onvolledig. Ook in de lijst van eindexamens staat hij niet vermeld.

Pas in de historische kranten vonden we deze vermelding:

Dus op 30 juni 1898 is Tan Tjoen Lee geslaagd voor het eindexamen Afdeling B van de Openbare Handelschool te Haarlem.

Voorts probeerden we in het Bevolkingsregister Haarlem voor 1900 zijn naam terug te vinden, tevergeefs. Ook niet als inwoner bij J.J. Sandberg of Brongersma. Ook niet bij de Vreemdelingendienst van Politie.

Tan Tjoen Lee is in Amsterdam

Tijdens zijn studie in Haarlem gaat hij naar Amsterdam en neemt een foto vanuit een eerste etage van waarschijnlijk zijn hotel destijds. Dit moet tussen 1893 en 1898 zijn gebeurd. Een  prachtig heldere foto met veel details.

Op de hoek van de straat staat een naambordje Leidsegracht en de straat kan worden geïdentificeerd als Marnixstraat. We gaan kijken of we dat straatbeeld kunnen herkennen. Waarachtig het lijkt erop dat we de goede plaats vinden.
Vanuit hotel Freeland op Marnixstraat 386 mogen we een foto maken. http://www.hotelfreeland.com/nl/ medewerker Bart. We zitten dan op de 4e etage, dus aanzienlijk hoger, maar het beeld komt overeen. De bomen zijn groter en hoger maar mogelijk toch geen 115 jaar oud. Ook toen al liep er een tram, de paardentram door de straat. Het bewijs dat er paarden passeerden ligt tussen de rails. Dienstbodes met schortjes aan, een bakkerswagen en een kar met aardappelen (?) te koop en een koetsje aan de linkerkant van de straat.

Voor de zekerheid fotograferen we ook nog de onderkant van de goed herkenbare balkonnetjes.

De foto van 115 jaar geleden is nog goed terug te herkennen.
Gelukkig vond Tan Tjoen Lee het interessant om zijn omgeving te fotograferen, zodat we nu nog iets kunnen traceren van zijn levensloop.

Terwijl Tan Tjoen Lee in Amsterdam is laat hij een portret van zijn moeder Thung Leng Nio inlijsten wat blijkt uit de sticker op de achterkant.

De terugreis van Tan Tjoen lee

Na zijn studie in Nederland (Haarlem) aan de HBS A van 1893 tot 1898 keert Tan Tjoen Lee terug naar Ned. Indie.
Er gaat een verhaal dat Tan Tjoen Lee ergens op deze terugreis in moeilijkheden kwam en dat zijn broer Tan Tjoen Keng op stel en sprong naar Europa moest reizen om hem te helpen. Toen Tjoen Keng in Italie aankwam ging hij eerst een hotel opzoeken, al groetend nam hij zijn hoed af en zijn staart viel er uit. Toen werd hij knippend en buigend behandeld, want men dacht dat een heel belangrijk persoon was aangekomen (Tan Eng Swie mededeling).
Een zoektocht in de historische kranten over de reizen van Tan Tjoen Lee leverde de volgende kranten berichten:

Tan Tjoen Lee en jagen

Tan Tjoen Lee hield van jagen. Zijn kamer en de centrale hal van zijn huis aan Koningsplein Oost no. 13 in Batavia hingen vol met geweien en jachttrofeeën. Kleindochter Tan Bie Giok noemde het een levend kerkhof. Zij vertelde ook dat oma Han Tek Nio geen zin had om alleen thuis te zitten en daarom altijd mee ging op jacht en in het jachtkamp achter bleef wachten. Bij gevaar klom zij in een boom.

In de geweien-erfenis is er een stel  koedoe horens uit Afrika. Dit stel horens zou geschonken zijn door prins Adolf, de hertog van Mecklenburg aan Tan Tjoen Lee. Oorspronkelijk stond er een soort schildje bevestigd op het hout waarop de horens zijn gemonteerd, waarop deze schenking stond gedocumenteerd. Dat schildje  is echter helaas  kwijt geraakt.

Hertengeweien van het Java hert en Kantjil in de werkkamer, en Banteng hoorns en geweien in de centrale hal van Koningsplein Oost 13.

Toen mijn oma verhuisde van Koningsplein Oost 13 naar van Heutsz Boulevard 13 nam ze een groot aantal geweien en horens mee. Hier zijn de geweien van het Java hert te zien in de voorgalerij van het hoofdgebouw.

Ook doneerde Tan Tjoen Lee een opgezette Banteng voor het zoölogisch museum.

Het jachtgebied de Tegalwaroe landen ligt bij Krawang in west Java.

Bij grote jachtpartijen werd voorafgaand aan de jacht een “slamatan”  gehouden en kregen de drijvers en hulpkrachten een maaltijd –sedekah aangeboden om een gunstige jacht af te smeken bij de geesten.  Wellicht was dit nasi koening (gele rijst) met een doa (gebed/zegening) van de doekoen.

Men verzamelde zich voor het huis in Bogor(?) en vertrok dan naar de Tegal Waroe landen (mededeling E.Swie Tan) met koetsjes met paarden om daar in het regenwoud te jagen.

Volgens andere bronnen was  het verzamelen bij het huis op landgoed Wadas dichtbij de Tegal Waroe landerijen.

Een Banteng jacht:

Eenmaal heeft Tan Tjoen Lee de hertog van Mecklenburg ( prins Adolf, zwager van Koningin Wilhelmina,  die in  1923 op bezoek was in Z.O. Azie), op bezoek gehad en mee op jacht genomen in de Tegal Waroe-landen. In de krant stond een bericht (1-9-1923 in Nieuws van den dag voor Nederlandsch Indie) dat de prins ontvangen werd  o.a. door de Gouverneur Generaal  met veel vertoon en feestelijkheden en een galadiner.
Tan Tjoen Lee was destijds  in Nederland van 21-8-1922 tot 22-5-1923.
Hij vertrekt met zijn zoon Freddy voor de rest van het gezin uit  om terug te keren naar Batavia. Of dit misschien ook verband houdt met het feit dat hij de hertog  wilde ontmoeten?  Kende hij hem  vanuit de Vrijmetselaarsloge? Links staat prins Frederik Frans IV en rechts  prins Adolf,  die expedities naar Afrika leidde en interesse in kolonievorming had.  Beiden hertogen van Mecklenburg.  Het lijkt erop dat beiden op de jachtfoto’s staan.

De horens van het Banteng rund zijn gemonteerd  op een houten ondergrond  en bewaard gebleven. Ze zijn geschonken aan het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam (2009), evenals het gewei van een Java-hert.   Het Banteng rund is nu een met uitsterven bedreigde diersoort. Destijds werd eenmaal per jaar gejaagd op de stieren die overlast bezorgden aan de mensen werkzaam in het land.

Nog meer jachtfoto’s: Dit zou een Java hert kunnen zijn, eveneens een nu uitgestorven diersoort op Java (overigens nog wel aanwezig op Mauritius omdat zeelieden het hert op dat eiland voor provisie hebben uitgezet ooit).

Wat we dan nog kunnen concluderen is dat zijn zoon Freddy Tan in maart 1935 na het overlijden van zijn vader een keer wordt voorgesteld in Loge De Dageraad. Zijn beroep op dat moment is landrechter.

Er volgen verder geen vermeldingen van graden, dus zoon Freddy zal niet verder geïnteresseerd zijn geweest in een vervolg bij de Vrijmetselaars.

In de archiefmappen van de Vrijmetselaars kunnen we nog meer terugvinden over Tan Tjoen Lee, nl. wanneer hij in de loge wordt opgenomen. Officieel heet dat dan
Nieuw toegetreden leden der Werkplaats sedert 1 maart 1915. Negenendertig namen komen er op voor onder wie Tjoen Lee Tan. Er staat meteen ook een lijst op met afgevoerde leden vijfendertig namen. Er is dus een flinke roulatie. En apart staan nog de namen van twaalf mensen door de Loge in de Orde opgenomen, onder wie ook weer Tjoen Lee Tan. Ook van het jaar 1916 en 1917 daarop vinden we de bevorderingen van Tjoen Lee Tan terug.

Er zijn nog wat afbeeldingen van de plaats waar de Loge "Ster in het Oosten" was gevestigd zoals we in het boek Vrijmetselarij en samenleving in Nederlands-Indië en Indonesië 1764-1962 kunnen zien. 
Dr. Carpentier Alting was een bekende Vrijmetselaar in Nederlands-Indië. In Batavia en Djakarta was een middelbare school naar deze man genoemd namelijk de Carpentier Alting School afgekort de “CAS” gelegen aan het Konigsplein Oost no 14 naast de woning van Tan Tjoen Lee op no 13. Tegenwoordig is deze school één van regerings-middelbare-scholen in Jakarta en bekend onder de naam SMA 7.

Van de attributen van Tan Tjoen Lee was een aardigheidje bekend, dat werd omschreven als een balletje dat je kon uitvouwen tot een kruisje. In het archief van de Vrijmetselaars was daar toevallig ook een voorbeeld van aanwezig.

Omdat het Archief van de Vrijmetselaars, officieel Cultureel Maçonniek Centrum 'Prins Frederik' (CMC) genaamd is, vragen we ons nog af of het familielid van prins Hendrik, Frederik of Adolf hertog van Mecklenburg ook een vrijmetselaar was. . Of het feit dat hij samen met Tan Tjoen Lee heeft gejaagd op banteng buffels ook daarmee samenhing. 

Tan Tjoen Lee zijn laatste verjaardag

Slotopmerkingen

Bij het reconstrueren van de verhalen over Tan Tjoen Lee komen met enige regelmaat bepaalde elementen terug.
Een daarvan is de spijt dat ik te weinig aan mijn oma over hem heb doorgevraagd.
Een ander aspect is dat Tan Tjoen Lee heel waarschijnlijk een heel leuke grootvader zou zijn geweest. Jammer dat ik hem niet heb meegemaakt.

Sioe Yao Kan
Berkel en Rodenrijs,
Laatste update Mei 2019